Μυστική Θεοσοφία | Έ. Γεωργιάδη

Έρικα Γεωργιάδη 


Αν μπορούσες να ταξιδέψεις στον χώρο και στον χρόνο, πού θα πήγαινες, στο παρελθόν, ή στο μέλλον; Τό ταξίδι στον χρόνο, για πολλούς φαίνεται σαν ανόητη ή τελείως αδύνατη ιδέα. Δεν είναι αυτή όμως, η γνώμη του Στήβεν Χόκινγκ, ενός από τους μεγαλύτερους επιστήμονες των καιρών μας, ο οποίος δηλώνει  παθιασμένος με τον χρόνο και δεν αποφεύγει να δηλώνει τα μέρη που θα πήγαινε. Από μια επίσκεψη στον Γαλιλαίο και μια ματιά μέσα από το τηλεσκόπιό του, σε ένα ταξίδι στο τέλος του σύμπαντος για να βρει το πως η κοσμική ιστορία μας τελειώνει.

Αν θα μπορούσα να έχω πρόσβαση σε μία μηχανή χρόνου, η πρώτη μου επίσκεψη θα ήταν στη βιβλιοθήκη της Αλεξάνδρειας στην Αίγυπτο, πριν την καταστροφή της, και θα προσπαθούσα να διασώσω και να κρύψω μερικά σπουδαία χειρόγραφα. Έπειτα θα παρακολουθούσα την λατρευτική τελετή στο Ιερό του Σέραπη, στο οποίο, σύμφωνα με τον Πορφύριο, η λατρεία γίνονταν δια πυρός και ύδατος: ο υμνωδός παρουσίαζε σε δοχείο το ύδωρ και απεκάλυπτε το πυρ, ενώ στεκόμενος στο κατώφλι, καλούσε σε ανάσταση τον Θεό με την πατροπαράδοτη εκφώνηση των Αιγυπτίων (1).

Issue01-39Είναι επώδυνο να μην ονειρεύεσαι! Όμως ακόμα και αν δεν μπορούμε να ταξιδέψουμε στον χώρο και στον χρόνο, ώστε να δούμε την απόμακρη ιστορία να περνά μπροστά από τα μάτια μας, θα κάνουμε ένα σύντομο ταξίδι εξερευνώντας την μυστική Θεοσοφία. Κάθε ταξίδι που κάνουμε έχει
μυριάδες συναισθήματα και ανακαλύψεις, και το δικό μας ξεκινά με τα κείμενα του «Ερμής Τρισμέγιστος» που αποτελούν την φιλοσοφική-θεωρητική πλευρά του θεοσοφικού κινήματος του Ερμητισμού (2). Τα κείμενα αυτά αφορούν: την Γνώση του θείου μέσω της θεουργίας και έναν ιδιαίτερο τρόπο ζωής που οδηγεί στην μυστικιστική ένωση με το θείο.

Η μαγεία και ο αποκρυφισμός είχαν στενή σχέση με την Ερμητική παράδοση, η οποία εμφανίζεται κατά την Πτολεμαϊκή εποχή, όπου συμβαίνει η ταύτιση του Ερμή με τον Θωθ (3). Στο Ποιμάνδρης, το σημαντικότερο - ίσως - Ερμητικό κείμενο, ο Ερμής περιγράφει την μυστική ένωση με το θείο, η οποία του προσφέρει πρόσβαση στα μυστήρια της αρχής του σύμπαντος (4). Το Ποιμάνδρης αρχίζει περιγράφοντας πώς ο Ερμής είχε φτάσει σε αυτή την μυστική ένωση: «Όταν κάποτε μου γεννήθηκαν σκέψεις για τα όντα και ο νους περιπλανήθηκε σε πολύ μεγάλα ύψη, αφού ανασχέθηκαν οι σωματικές μου αισθήσεις, όπως ακριβώς αυτοί που éχουν βυθιστεί σε ύπνο από τον κορεσμό της τροφής ή από την κόπωση του σώματος, μου φάνηκε ότι κάποιο υπερφυσικό και απροσδιόριστου μεγέθους ον, συνέβαινε να με φωνάζει με το όνομα μου και να μου λέει...» (5).

Στον Νεοπλατωνισμό βρίσκουμε ανάλογες αναφορές, όπως για παράδειγμα στις Εννεάδες όπου ο Πλωτίνος περιγράφει τα ακόλουθα: «Πολλές φορές εγείρομαι από το σώμα μου και φθάνω εις εαυτόν, εξερχόμενος από όλα τα άλλα πράγματα και εισερχόμενος στον εαυτό μου, και βλέπω ένα τόσο θαυμαστό κάλλος, βεβαιωμένος, ότι τότε πιο πολύ απ’ οτιδήποτε άλλο ανήκω στο καλύτερο μέρος, διάγω την ανώτερη ζωή και έρχομαι σε ταύτιση με την θεότητα...» (6).

Τέτοιες περιγραφές συνδέονται με καταστάσεις βαθιού διαλογισμού, ή έκστασης, όπου η συνείδηση δεν εστιάζεται πλέον στο φυσικό σώμα, οδηγώντας σε μια μυστική ένωση με την ψυχή, ή την φώτιση της ψυχής από το πνεύμα, στην οποία η Θεοσοφία (Θεία Σοφία), ρέει μέσω του νού. Όχι
μόνο ο Δυτικός εσωτερισμός αλλά και η Ανατολική φιλοσοφία και οι μύστες περιγράφουν την ανάλογη κατάσταση «ύπνου», ή βαθιού διαλογισμού, που οδηγεί το μυαλό σε άλλες περιοχές (βασίλεια).

Στον Ινδουισμό, η συνείδηση ενός ανθρώπου που φτάνει στο θείο αποκαλείται Σαμάντι και περιγράφεται σαν μία μη διττή κατάσταση  υνειδητότητας,Issue01-40 στην οποία η συνείδηση του ατόμου που έχει την εμπειρία γίνεται ένα με το αντικείμενο της εμπειρίας, και στην οποία ο νους παραμένει ακίνητος αλλά το άτομο παραμένει ενσυνείδητο. Σχετικά με τον Ινδουισμό, ο Πορφύριος αναφέρει τα ακόλουθα: «Λοιπόν, υπάρχει στην χώρα των Ινδών, που είναι σε πολλά έθνη μοιρασμένη, κάποιο γένος, το γένος των θεόσοφων· αυτούς οι Έλληνες συνηθίζουν να τους ονομάζουν γυμνοσοφιστές. Υπάρχουν δύο αιρέσεις γυμνοσοφιστών· στην μια προΐστανται οι Βραχμάνες, στην άλλη οι Σαμαναίοι. Αλλά ενώ στους Βραχμάνες ισχύει η κληρονομική διαδοχή της θεοσοφίας, όπως ακριβώς συμβαίνει με κάποιο ιερατικό αξίωμα, οι Σαμαναίοι είναι επίλεκτοι, και αποτελούνται, σαν κοινωνική κατηγορία, από εκείνους που θέλουν να ασχοληθούν με την θεοσοφία.» (7)

Σε αυτό το σχόλιο, ο Πορφύριος χρησιμοποιεί την λέξη θεόσοφων, εννοώντας τούς «σοφούς επί θείων πραγμάτων», ενώ η Θεοσοφία χρησιμοποιείται αναφορικά με την γνώση σε θεία πράγματα. Η πρότερη χρήση της λέξης Θεοσοφία, επίσης αποδίδεται σε αυτόν. Στο έργο του Περί Αποχής Εμψύχων, χρησιμοποιεί την λέξη Θεοσοφία τουλάχιστον τρείς φορές (βλ. απόσπασμα παραπάνω και τα παρακάτω): «Και θείος άνθρωπος είναι αυτός που φροντίζει να είναι ελαφρός από τα πάθη της ψυχής και νηστικός από τροφές οι οποίες υποκινούν τα πάθη, και ο οποίος τρέφεται με την θεοσοφία και ομοιώνεται προς τις ορθές θεϊκές μορφές και ιερουργεί με την νοερή θυσία. 

Αυτός που προσέρχεται στον θεό με ένδυμα λευκό και με πράγματι καθαρή την ψυχή και με αταραξία από ανάρμοστους χυμούς και ψυχικά πάθη... ...Και δεν είναι σταθερό γνώρισμα των μάγων και των γοήτων η αγνότητα, αλλά των θείων και θεόσοφων ανθρώπων. Διότι το γνώρισμα της αγνότητος, το οποίο προσδίδεται σ’αυτούς που την τηρούν και αποτελεί την προφύλαξή τους, είναι η εξοικείωση προς το Θείον.» (8)

Σύμφωνα με τον Πορφύριο, ο θεόσοφος είναι αυτός που προσπαθεί να κατανικήσει τα πάθη της ψυχής έχοντας έναν συγκεκριμένο τρόπο ζωής, ο οποίος είναι τελείως εκτός του μέσου όρου και διακατέχεται από ηθική και σεβασμό απέναντι στη ζωή και σε κάθε μορφή ύπαρξης, με την χορτοφαγία να είναι θεμελιώδους σημασίας, όχι μόνο ως ένδειξη σεβασμού προς τα ζώα, αλλά επίσης ως ένας τρόπος αυτοκάθαρσης και προφύλαξης από οτιδήποτε θα ενίσχυε την επιθυμία. Η χρήση της λέξης Θεοσοφία από τον Πορφύριο, μπορεί επίσης να μελετηθεί σε σχέση με την διανοητική σοφία, ή διάνοια, αλλά πολλές φορές ο ίδιος έχει αναφερθεί στην θεουργία, ως πρακτική θεοσοφία.(9)

Ο Ιουλιανός ο Αποστάτης, διάσημος ως προς την απόρριψη του Χριστιανισμού προς χάρην του Νεοπλατωνισμού και του Παγανισμού, αναφέρεται στην Θεοσοφία με τον ακόλουθο τρόπο: «Ο ίδιος, είστε ένας ένθερμος θαυμαστής του Ιάμβλιχου για την φιλοσοφία του και το καλό του όνομα για την θεοσοφία του…» (10) 

Όταν ο Ιουλιανός αναφέρεται στην θεοσοφία του Ιάμβλιχου, χρησιμοποιεί τον όρο με τον ίδιο τρόπο που τον χρησιμοποιεί και ο Thomas Vaughan σε μία αρκετά κατοπινή περίοδο, αναφερόμενος στην διανοητική ή εμπνευσμένη σοφία που οδηγεί κάποιον στην προσωπική του θεωρία για τα «θεία» πράγματα: «Θεόσοφος είναι κάποιος που σου δίνει μία θεωρία του θείου ή του θείου έργου εμπνευσμένη από τον ίδιο.» Ο Iάμβλιχος, από την μεριά του, χρησιμοποιεί την λέξη Θεοσοφία για να αναφερθεί στην θεία έμπνευση, αναφέροντας επίσης και Αιγύπτιους Θεόσοφους που θεωρούνταν γνώστες της αρχαίας σοφίας και ειδικά της θεουργίας (11).

Την λέξη Θεοσοφία την συναντάμε και στους Ελληνικούς Μαγικούς Πάπυρους, οι οποίοι χρονολογούνται μεταξύ του 2ου αι. π. και του 5ου αι. μ. Οι Ελληνικοί Μαγικοί Πάπυροι είναι μία συλλογή κειμένων που γράφτηκαν κυρίως στην Αρχαία Ελληνική γλώσσα, όπως επίσης στην Κοπτική, δημοτική Αιγυπτιακή κλπ. και βρέθηκαν στην έρημο της Αιγύπτου από τον Γερμανό Karl Preisendanz, ο οποίος τους εξέδωσε ιδιωτικά σε δύο τόμους, το 1928 και το 1931. Ρίχνουν, με κάποιο τρόπο, φως στον μαγικό-θρησκευτικό, συγκριτικό, Ελληνορωμαϊκό και Αιγυπτιακό κόσμο. Πολλά από αυτά τα κομμάτια παπύρων περιέχουν αποσπάσματα από βιβλία για ξόρκια, απόρρητες αρχαίες γνώσεις και μυστικά, τα οποία φαίνεται να συλλέχθηκαν για δύο κυρίως λόγους: από ακαδημαϊκό ενδιαφέρον μερικών ακαδημαϊκών και διανοούμενων για κάποιο είδος μελέτης της μαγείας, αλλά και για να παίξουν το ρόλο οδηγιών για περιπλανώμενους μάγους. 

Στις αρχές του 6ου αιώνα, οι μυστικιστικές γραφές, Νεοπλατωνικής φύσης, του Αρεοπαγίτη, προσπάθησαν να αποσαφηνίσουν Χριστιανικές θεολογικές και μυστικιστικές ιδέες. Στο έργο του Περί Μυστικής Θεολογίας, στο κεφάλαιο, Τι Είναι Θείο Σκότος; αναφέρεται στην θεοσοφία: «Υπέρτατη Τριάδα, Θεότητα πάνω από κάθε ουσία, γνώση και καλοσύνη. Οδηγέ των Χριστιανών προς την Θεοσοφία. Καθοδήγησέ μας στο μονοπάτι προς την απόλυτη αποκορύφωση της μυστικής Σου Γνώσης, της πιο ακατάληπτης, της πιο φωτεινής και εξυψωμένης, εκεί που τα αγνά, απόλυτα και αμετάβλητα μυστήρια της θεολογίας...».

Ο Αρεοπαγίτης δημιουργεί μία γέφυρα μεταξύ του Νεοπλατωνισμού και του χριστιανισμού και παρουσιάζει την θεοσοφία σαν μία θεία σοφία εμπνευσμένη από τον Θεό, και η οποία δεν μπορεί να αποδοθεί με λόγια από τον μύστη. Με τον Αρεοπαγίτη η θεοσοφία και ο μυστικισμός αποκτούν στενή σχέση και αναμιγνύονται. Δηλαδή, η «σοφία» δεν μπορεί να κατακτηθεί πια από τον άνθρωπο, αλλά πρέπει να απορρέει από την θεότητα. Και μία τέτοια «σοφία», ως ένα απόλυτο μυστήριον δεν μπορεί να μεταδοθεί με λόγια, γιατί είναι ανομολόγητη. Και η ανθρώπινη διάνοια δεν παίζει κανένα ρόλο σε αυτή την διαδικασία. Αυτό είναι το βασίλειο του χριστιανού Νεο-Πλατωνιστή.

Issue01-41Ο Μπράκερ (1696–1770) αναφέρεται στους Θεόσοφους σαν μία κατηγορία φιλοσόφων οι οποίοι ειδικεύονται στο να αποκτούν τη γνώση τους μέσω θείας αποκάλυψης. Σύμφωνα με αυτόν, οι Θεόσοφοι δεν ήταν ικανοποιημένοι από την απλή, κυριολεκτική ερμηνεία των διδασκαλιών, αλλά είχαν πρόσβαση σε ένα υπερφυσικό φως, ανώτερο από κάθε άλλο τρόπο διαφώτισης, ο οποίος προέρχεται από μία μυστηριώδη και Θεία φιλοσοφία που εκδηλώνεται στους ευνοημένους του υπερβατικού ουράνιου βασιλείου. Κατά συνέπεια, τους δίνεται η δυνατότητα της πρόσβασης στην βαθιά γνώση του Θεού, και όλη την θεία αλήθεια και τα βαθύτερα μυστικά της φύσης. Ο Μπράκερ αναφέρεται στους Φιλόσοφους της Φωτιάς, σε αλχημιστές θεόσοφους και Μπεμενιστές του μεσαίωνα. Σύμφωνα με αυτόν, οι Θεόσοφοι ισχυρίζονται ότι έχουν επαφή με ουράνια όντα που έχουν το ρόλο διάμεσων μεταξύ Θεού και ανθρώπου, και ότι αποκτούν δύναμη μέσω μαγείας, αστρολογίας και απόκρυφων τεχνών γενικά.

Η θεία διαφώτιση ήταν η κύρια «πίστη» των Θεόσοφων του μεσαίωνα. Αναφέρει ότι μεταξύ των σύγχρονων Θεόσοφων της εποχής του είναι ο Παράκελσος και ο Ρόμπερτ Φλάντ, ο οποίος έχει δανειστεί κάποιες από τις ιδέες του από τους Καβαλιστές και τους Πλατωνιστές της Αλεξάνδρειας.Από την λίστα των θεόσοφων του Μπράκερ δεν θα μπορούσε να απουσιάζει ο Τζέικομπ Μπέμε, ο οποίος όπως ισχυρίζεται, μετά από 7 ημέρες σιγής περιήλθε σε έκσταση και τον άγγιξε το διαισθητικό όραμα του Θεού. Ο Τζον Μπαπτίστα Βαν Χέλμοντ περιλαμβάνεται επίσης στη λίστα του Μπράκερ, όπως και ο γιος του, ο Φρανσίσκος Μερκούριος Βαν Χέλμοντ. Επίσης ο Πήτερ Πουαρέ (1646) ο οποίος προσηλυτίστηκε στον μυστικισμό από την Μαντάμ Μπουρινιόν, γινόμενος στη συνέχεια εχθρός της Καρτεσιανής φιλοσοφίας.

Ο Μπράκερ αναφέρεται ακόμα στο σύνολο της Ροδοσταυρικής Κίνησης σαν Θεόσοφοι, από την στιγμή που υποστήριξαν ότι πήραν το χρίσμα - μέσω Θείας Αποκάλυψης - να εξηγήσουν τα πιο σημαντικά μυστικά της φύσης και ότι ήταν κάτοχοι της φιλοσοφικής λίθου. Ο Μπράκερ καταλήγει, λέγοντας, ότι η κύρια «πίστη» των Θεόσοφων εξαρτάται από την εσωτερική έμπνευση, μέσα στην οποία η διάνοια παραμένει παθητική και περιμένουν μέσα σε ιερή ακινησία και σιγή της ψυχής, για θεία διαφώτιση. 

Ο Αντουάν Φέβρ ανέφερε ότι η θεοσοφική αλχημεία ιδρύθηκε με την επίγνωση ότι η εξωτερική, εμπειρική γνώση, αναφέρεται μόνον στο φυσικό βασίλειο και ότι η ανώτερη γνώση προέρχεται από την εσωτερική παρατήρηση και από αλλαγές στον γνώστη μέσω της αρετής της αντίληψης. Γενικά η Θεοσοφία του μεσαίωνα περιγράφεται σαν χριστιανική Θεοσοφία, αν και περιέχει στοιχεία Νεοπλατωνισμού και Ερμητισμού, τα οποία φυσικά είναι επικεντρωμένα στην χριστιανική νοοτροπία της εποχής.

Η Θεοσοφική παράδοση επηρέασε, επίσης, το Τεκτονικό μυητικό σύστημα σε βάθος, όπως για παράδειγμα την προετοιμασία του νου, κατά την οποία ο νεόφυτος πρέπει να αποκτήσει μία πιο βαθιά γνώση για την φιλοσοφία και την επιστήμη για να εισέλθει στους πιο απόκρυφους μαιάνδρους
της φύσης του 2ου βαθμού. Αυτός ο βαθμός σχετίζεται με την Αιγύπτια Θεά Νουτ, το Ντεβαχάν των Ινδουιστών, τα Ελευσίνια Πεδία των Ελλήνων, το νοητικό πεδίο των Θεόσοφων και την μεσαία κάμαρα του Ιεζεκιήλ, 61:7. Ο βαθμός αυτός σχετίζεται με τη νοητική ανάπτυξη, και έτσι ο νεόφυτος πρέπει να προετοιμαστεί για τον θάνατο και την αναγέννηση που θα ακολουθήσει στον επόμενο βαθμό, ο οποίος, μεταξύ άλλων, συμβολίζει μετά από σχετική προετοιμασία, τον θάνατο του -βυθισμένου στο σκοτάδι της άγνοιας- νου και την αναγέννηση ενός νου, όχι πια βυθισμένου στην άγνοια, αλλά φωτισμένο από την πνευματική διάνοια. Με άλλα λόγια, συμβολίζει την αναγέννηση ενός νου, μέσα στον οποίο θα ρέει η θεοσοφία.

Με την ίδρυση της Θεοσοφικής Εταιρείας τον 19ο αιώνα, ο όρος θεοσοφία έγινε ασαφής, με την έννοια ότι πολλοί μελετητές του 20ου αιώνα ονομάζουν θεοσοφία τις διδασκαλίες της Μπλαβάτσκυ. Οι διδασκαλίες της Μπλαβάτσκυ, αν αναλυθούν υπό το φως της Ερμητικής και Νεοπλατωνικής παράδοσης, θα μπορούσαν να θεωρηθούν Θεοσοφία, μόνο υπό την έννοια ότι αποτελούν μέρος της παράδοσης που υποστηρίζει ότι η προέλευση της Θεοσοφίας (Θείας Σοφίας) είναι μία άγνωστη και μυστηριώδης πηγή έμπνευσης. Όταν η Μπλαβάτσκυ περιγράφει τον τρόπο που παρέλαβε τις διδασκαλίες, μας εισάγει στον μυστηριώδη κόσμο της Θεοσοφίας: «Η γνώση έρχεται μέσα σε οράματα, πρώτα σε όνειρα και κατόπιν σε εικόνες που παρουσιάζονται στο εσωτερικό μάτι κατά τη διάρκεια του διαλογισμού. Με αυτό τον τρόπο έχω διδαχθεί όλο το σύστημα... Ούτε μία
λέξη από όλα αυτά δεν μου έχει ειπωθεί με τον συνηθισμένο τρόπο… τίποτα δεν το διδάχθηκα γραπτά. Και η γνώση που κατέχω είναι τόσο ξεκάθαρη».(12)

Γενικά, οι θεόσοφοι σχετίζουν τις πηγές της έμπνευσής τους με μία άγνωστη πηγή, όπως στην περίπτωση της Μπλαβάτσκυ που αποδίδει όλα όσα έμαθε στους Μαχάτμας. Το σημείο αναφοράς εδώ, είναι η θεοποίηση ανθρώπων που είναι ικανοί να φτάσουν σε ένα υπεράνθρωπο επίπεδο συνειδητότητας, όπως στην περίπτωση των Μαχάτμας, των οποίων η ιδέα είναι εμπνευσμένη, σε βάθος, από το βιβλίο Ζανόνι και το Ροδοσταυρικό Μανιφέστο Fama Fraternitatis. Μία εξήγηση που δίνει η Μπλαβάτσκυ στον όρο θεοσοφία, είναι η εξής: «...η Θεϊκή γνώση, που μεταφέρει τον νου από τον κόσμο της μορφής στο άμορφο πνεύμα. Οι άνθρωποι πολλές φορές έχουν την ικανότητα, σε διαφορετικές εποχές και σε διαφορετικούς τόπους, να αντιλαμβάνονται πράγματα στον εσωτερικό ή αόρατο κόσμο… Η αναζήτηση της θείας φύσης του ανθρώπου, που τόσο συχνά και τόσο λανθασμένα, διατυπώνεται σαν μία ατομική ένωση με έναν προσωπικό Θεό, ήταν το αντικείμενο κάθε μυστικιστή…» (13)

Η παραπάνω περιγραφή ταιριάζει αρκετά με όσα περιληπτικά είδαμε σχετικά με τη θεοσοφία, η οποία μπορεί με άλλα λόγια, να περιγραφεί ως η υπεροχή της άμεσης Γνωστικής πνευματικής εμπειρίας. Η Θεοσοφία, απελευθερωμένη από θρησκευτικές προκαταλήψεις, αποτελεί την διαφώτιση του νου μέσω της ψυχής. Ο Πλάτωνας κάποτε έιπε, ότι δεν υπάρχει τίποτα πιο κοντά σε εμάς, από την ίδια μας την ψυχή και εάν δεν γνωρίζουμε αυτό που είναι κοντά μας, ποιο είναι το νόημα να γνωρίζουμε αυτά που είναι μακριά; 

 



1. Πορφύριος: Περί Αποχής Εμψύχων (Ακρεοφαγία) β. 4, 9, 223. Μετάφράση Μαρίας Ι. Σίδερη, Εκδόσεις Πύρινος Κόσμος.
2. Ερμής Τρισμέγιστος, τόμος Α, σ. 11, Αρχαία Ελληνική Γραμματεία «Οι Έλληνες», Εκδότης Οδυσσέας Χατζόπουλος.
3. ό.π., σ. 13.
4. ό.π., σ. 29.
5. ό.π., σ. 35.
6. Πλωτίνος, Εννεάδες, Δ. τόμος, IV.8,1, σ.387, ‘Εκδότης Οδυσσέας Χατζόπουλος.
7. Περí Αποχής Εμψύχων, β. 4, 17, 237.
8. ό.π., β. 2, 44, 141.
9. Anonymi Monophysitae Theosophia: an attempt at reconstruction, page. Xxix, by Pier Franco Beatrice Published by Brill Academic (December 1,2000).
10. Epistulae, Epistle 12, line 14.
11. De mysteriis 7.1.
12. Blavatsky Collected Writings, XIII, p. 285, ‘Knowledge Comes in Visions.
13. Η.P.Blavatsky What is Theosophy. The Theosophist, v.1, n.1 (October 1879).