Τέκτονας ή Ιερέας; Αξιολογώντας Αρχαία Αιγυπτιακά Σκαλίσματα με την Εσωτερική τους Διάσταση.| Δρ. Μαρία Νίλσον

Η Κλασσική Αρχαιολόγος, Δρ. Μαρία Νίλσον αποφοίτησε από το Πανεπιστήμιο του Γκέτεμποργ, στη Σουηδία, με μία διατριβή σχετική με την Ελληνο-Αιγυπτιακή εικονογραφία και έστρεψε τη προσοχή πάνω της παγκοσμίως, όταν τοποθέτησε τη Βασίλισσα Αρσινόη ΙΙ ως θηλυκή φαραώ, ισότιμη με την πιο διάσημη Κλεοπάτρα VII. Μαζί με τον Δρ. Τζον Γουόρντ, εργάζονται από το 2007 σε ένα σχέδιο-ομπρέλα που ονομάζεται Σχέδιο Σείριος και επικεντρώνεται στον αρχαίο συμβολισμό, την εξέλιξη και μορφολογία του. Επί του παρόντος έχουν επικεντρωθεί στη χαρτογράφηση της ανασκαφής στη Gebel el-Silsila, με σκοπό τη δημιουργία, για πρώτη φορά, μιας αναλυτικής βάσης δεδομένων από σκαλίσματα σε πέτρες και επιγραφές. Εχοντας την υποστήριξη του Πανεπιστημίου της Αλεξάνδρειας, εργάζονται ανεξάρτητα, χρησιμοποιώντας την οικία τους στο Λούξορ της Αιγύπτου ως βάση για την έρευνά τους. 

Η λέξη εσωτερισμός, η οποία συνδέει όλους όσοι συμμετέχουν σε αυτό το συνέδριο, ορίζεται κατά παράδοση ως μια ιδέα ή ένα σύστημα πεποίθησης που γίνεται κατανοητό από μια μικρή ομάδα ατόμων. Εκείνους, δηλαδή, οι οποίοι έχουν μυηθεί στην γνώση που τους παρέχει την δυνατότητα να αποκωδικοποιήσουν μια κωδικοποιημένη, κατά τα άλλα, μορφή επικοινωνίας ή έκφρασης. Αυτός ήταν ο τρόπος με τον οποίο ερμήνευαν οι αρχαίοι Έλληνες τα ιερογλυφικά των Αιγυπτίων.  Είναι βέβαιο ότι ο ορισμός αυτός μπορεί να ισχύσει επίσης σε μια σειρά προσεκτικά χαραγμένων συμβόλων, τα οποία βρίσκονται σε αρχαία λατομεία της Αιγύπτου, καθώς και σε εξορυγμένους λίθους που έχουν χρησιμοποιηθεί στην οικοδόμηση των αρχαίων ναών.  

Παραδοσιακά χαρακτηρισμένα ως σημεία τεκτόνων, σημάδια ομάδας ή σημεία αναγνώρισης, όροι που μάλλον προκαλούν σύγχυση, τα σύμβολα αυτά ταξινομούνται σήμερα υπό τον γενικότερο όρο «ψευδογραφές», ένα ζήτημα που ολοένα συνεχίζει να προσελκύει την προσοχή των σύγχρονων ακαδημαϊκών.  Ο όρος αυτός χρησιμοποιείται για κάθε σημάδι, χαρακτήρα ή σύμβολο, που δεν ανήκει σε κάποια ήδη ισχύουσα ή κατανοητή έως σήμερα γραπτή γλώσσα. Παρόλα αυτά, επιθυμώντας να περιοριστούμε εδώ στην ουσιαστική ερμηνεία και χρησιμότητα των υπό εξέταση συμβόλων, και αποφεύγοντας  μιαν υπερβολικά εκτενή ακαδημαϊκή ανάλυσή τους, ας αναφερόμαστε σε αυτά ως σύμβολα λατομείων, δεδομένου ότι τα ανακαλύψαμε σε αιγυπτιακά λατομεία και λίθους που εξορύχτηκαν από λατομεία (εικόνες 2-29, προβολή μία κάθε 5δεύτερα). 

Έχοντας επεξεργαστεί από το 2007, μαζί με τον Δρ Τζον Γουόρντ, αυτά τα σύμβολα και την μετεξέλιξή τους στις κατοπινές κοινωνίες, θα ήθελα να σας μιλήσω σχετικά με το θέμα αυτό, τα ανάγλυφα, και να συζητήσω μαζί σας την εσωτερική σημασία τους στην αρχαία κοινωνία. Από την βάση εργασίας μας στο Λούξορ, ο Δρ. Γουόρντ και εγώ ταξιδέψαμε προς όλες τις τοποθεσίες της αρχαίας Αιγύπτου, από την Ταπόσιρις Μάγκνα προς βορρά έως την  Ντάκα προς νότο, καταγράφοντας τα ανάγλυφα που παρατηρούσαμε στους ναούς. Υπάρχουν άφθονα τέτοια ανάγλυφα σε όλη την αιγυπτιακή χώρα, συμπεριλαμβανομένων διάσημων ναών όπως της Ντεντέρα, της Εντφού, του Καρνάκ, του Λούξορ, της Φίλε και της Άβυδου. Εντούτοις,  αν και μοιάζουν με άλλα, δεν έχουν ταξινομηθεί ή μελετηθεί συστηματικά, με αποτέλεσμα την πιθανή παρανόηση της ερμηνείας τους και της λειτουργικής τους χρησιμότητας.

Παρότι είχε υποτεθεί παλαιότερα ότι αυτά τα σύμβολα ανήκουν αποκλειστικά στην Ελληνορωμαϊκή περίοδο, υπάρχουν τεκμηριωμένα δείγματα σε κομμάτια λίθων με ημερομηνία σε κάποια από τις φαραωνικές εποχές, κατά το Παλαιό, το Μέσο και το Νέο Βασίλειο, σε τοποθεσίες όπως η Σακκάρα, η Ντασούρ, το Ραμσείο και ο ναός του Σέτι στην σύγχρονη Κούρνα. Η ερευνά μας εστιάζεται κατά κύριο λόγο στην πραγμάτευση των λατομείων ψαμμόλιθου στο Γκεμπέλ ελ Σιλσίλα, που βρίσκεται μεταξύ των πιο γνωστών πόλεων Κομ Όμπο και Εντφού, που χωρίζονται μεταξύ τους από τον Νείλο δυτικά και ανατολικά στο στενότερο σημείο του. Με αυτήν το τοποθεσία θα ασχοληθώ κυρίως σήμερα (εικόνες >2-3).

Η ανατολική πλευρά περιέχει τα καλύτερα δείγματα αρχαίας εξόρυξης και εδώ συναντούμε τα περισσότερα ανάγλυφα. Καταγράψαμε όλα τα λατομεία, καθένα χωριστά, και σας τα παρουσιάζω στις εικόνες όπου διακρίνεται η ακριβής θέση κάθε συμβόλου (εικόνες >04-05-06). Στην πόλη Σιλσίλα, τα σύμβολα έχουν χαραχθεί με μονό ή, μερικές φορές, διπλό περίγραμμα με την ίδια τεχνική και προσοχή, με μια μεταλλική σμίλη (εικόνες >07-08). Έχουν τοποθετηθεί μεμονωμένα ή σε σειρά σχηματίζοντας μια ευθεία, σε όλες τις πλευρές των λίθων και προς κάθε εμφανή κατεύθυνση, με ύψος από 10 εκατοστά έως ένα μέτρο. Η μορφή τους είναι ίδια ή παρόμοια με ιερογλυφικά, γράμματα του Ελληνικού αλφάβητου, ιδεογράμματα που θυμίζουν αρχιτεκτονικά σχέδια, όπλα, άνθη, κοσμικές απεικονίσεις, ζώα, αφηρημένα γεωμετρικά σχήματα, και μερικά άλλα που δεν έχουν ακόμη διευκρινιστεί (εικόνες >09-10-11-12). Η σημασία κάθε εικόνας έγκειται στην σχέση μεταξύ μορφής και ιδέας, και για τον λόγο αυτό κάθε σύμβολο πρέπει να καθοριστεί ατομικά προτού αναλυθούν όλα μαζί ως ομάδα.

Παρότι αναγνωρίζουμε την σπουδαιότητα κάθε μεμονωμένου συμβόλου, διαπιστώνουμε ότι εκείνα που έχουν χαραχθεί σε ομάδες παρουσιάζουν ιδιαίτερο ενδιαφέρον (εικόνες >13-14-15-16-17).  Σύμβολα χαραγμένα σε ομάδες είναι τοποθετημένα σε οριζόντια γραμμή κυρίως, που περιλαμβάνει έως και δέκα από αυτά μερικές φορές. Έχουμε όμως διακρίνει ομάδες συμβόλων τοποθετημένες σε συστάδες, που μερικές φορές υπογραμμίζονται από μια γραμμή στην βάση ή περιβάλλονται από ένα ορθογώνιο παραλληλόγραμμο, συνοδευόμενα ή μη από κείμενο με αφιέρωση. Δεν υπάρχει σταθερότητα στον 

συνδυασμό των συμβόλων, αν και ορισμένοι λίθοι στο λατομείο ή σε ναούς εμφανίζουν κάποιους επαναλαμβανόμενους συνδυασμούς. Για παράδειγμα, στον ναό της Ντεντέρα, ο συχνότερα εμφανιζόμενος συνδυασμός απεικονίζει ένα καμάκι και έναν τονισμένο κύκλο, και το ίδιο παρατηρείται στα λατομεία του ελ-Χος. Στην δυτική Σιλσίλα, παρατηρείται αρκετές φορές ο συνδυασμός μιας τράπεζας προσφοράς, του ιερού βάζου σίτουλα και ενός δένδρου. Ο ίδιος συνδυασμός παρατηρείται επίσης στην ανατολική Σιλσίλα, αν και περιβάλλεται κυρίως από επιπλέον σύμβολα. Ένα άλλο παράδειγμα συμβόλων τοποθετημένων κατά ομάδες, περιλαμβάνει ένα σχέδιο που χαρακτηρίζουμε ως σταυρωτό (;) κουτί, τράπεζες προσφοράς, μια τρίαινα, φτερά ή μαχαίρια, ένα δένδρο, άστρα, σημάδια σε σχήμα Τ και το γνωστό πτηνό με το κομψό στυλ (εικόνα >18).

Μερικές φορές τα σύμβολα είναι τοποθετημένα σε άμεση σχέση με τοπικές ή Ελληνικές επιγραφές. Οι σύντομες επιγραφές περιορίζονται στην αναφορά του ονόματος του χαράκτη, ενώ οι εκτενέστερες παραθέτουν αυτό ή εκείνο το είδος θρησκευτικής ή προληπτικής (δεισιδαιμονικής) ερμηνείας (εικόνα >19). Κυρίως πρόκειται για κάποιο είδος λατρείας ή προσωπικής ευχής προς μια συγκεκριμένη θεότητα. Η θρησκευτική σχέση τονίζεται επίσης με έμφαση στα ίδια τα σύμβολα.

Τα σύμβολα αυτά, κυρίως όταν είναι τοποθετημένα σε σειρές ανά δύο ή περισσότερα, αποτελούν ένα αρχαίο σύστημα επικοινωνίας, για το οποίο ελάχιστα πράγματα  αντιλαμβανόμαστε σήμερα, λόγω της καθαρά εσωτερικής τους φύσης. Μελετούμε κάθε σύμβολο  χωριστά, σύμφωνα με την αποκαλούμενη σημειωτική (σημειολογική) μέθοδο, δηλαδή, όταν το σύμβολο διαχωριστεί σε μικρότερα τμήματα ώστε να κατανοηθούν όλα τα συστατικά του μέρη. Από την στιγμή που θα αναγνωρίσουμε το σχήμα του, το μελετούμε από την σκοπιά των συμφραζομένων λαμβάνοντας υπόψη μας όχι μόνον τα σύμβολα που το περιβάλλουν αλλά και επιγραφές επίσης, και άλλα αρχαιολογικά ευρήματα. Ένα άλλο σημαντικό στοιχείο στην μελέτη τους είναι η σύγκριση με άλλα σχήματα και χαρακτήρες σε ήδη προσδιορισμένα συστήματα συμβόλων, συμπεριλαμβανομένων των σύγχρονων γλωσσών και των τεχνών. Νωρίτερα την τρέχουσα χρονιά, παρουσιάσαμε μια σύγκριση συμβόλων με εικόνες και χαρακτήρες που απεικονίζονταν σε μαγικά φυλακτά, και μπορούμε να συμπεράνουμε ότι αρκετά συμπίπτουν πράγματι με αυτά.

Επιθυμώ να σας παρουσιάσω μερικές από αυτές τις ομοιότητες με κάποιες εικόνες. Το φυλακτό που βλέπετε στην οθόνη, απεικονίζει μια κεντρική φιγούρα περιβαλλόμενη από μικρότερα σχέδια (εικόνα >20). Έως τώρα, μπορούμε να 
κατονομάσουμε πέντε ανάγλυφα λατομείου που σχετίζονται με αυτά: το σταυρωτό κουτί, τον ηλιακό σταυρό, το πεντάγραμμο, ένα είδος τριγώνου και το ανκ, που κρατάει η κεντρική φιγούρα. Εκτός από τις ομοιότητες με τα δευτερεύοντα αυτά σχήματα έχουμε παρατηρήσει διάφορες ανθρωπομορφικές φιγούρες (εικόνα >21), σαν αυτήν στην δεξιά πλευρά της οθόνης, που φοράει έναν σταυρωτό χιτώνα και κρατάει από ένα ανκ σε κάθε χέρι και μπορούμε να την συγκρίνουμε με εκείνην στο φυλακτό.    

Ως δεύτερο παράδειγμα μπορούμε να εξετάσουμε ένα φυλακτό από ίασπη, το οποίο απεικονίζει μιαν ηλιακή θεότητα σε άμαξα με τέσσερα άλογα (εικόνα >22). Τα ανάγλυφα των λατομείων δεν μπορούν να απεικονίσουν μια φιγούρα ακριβώς σαν αυτή, αλλά υπάρχουν αρκετά σύμβολα που παρουσιάζουν κάτι ανάλογο. Αυτό που βλέπετε είναι τέσσερα άλογα τοποθετημένα συμμετρικά σε σχήμα ενός ηλιακού τροχού ή σβάστικα. Ένα από αυτά έχει τοποθετηθεί σε σχέση με έναν οβελίσκο, που όπως γνωρίζεται αποτελεί ένα άλλο ηλιακό σύμβολο.

Μια άλλη ομάδα φυλακτών απεικονίζουν την μήτρα, όπως φαίνεται σε αυτήν την εικόνα (εικόνα >23). Η απεικόνιση της μήτρας σε φυλακτά θεωρείται ότι συμβολίζει την προστασία μιας γυναίκας, της μήτρας της, προστασία στην διάρκεια της κύησης. Πίστευαν επίσης ότι ήταν τρόπος εκδίωξης δαιμόνων. Το σύμβολο της μήτρας σε φυλακτά συχνά απεικονίζεται σε σχέση με ένα κλειδί, που θεωρούσαν ότι κλείδωνε ή ξεκλείδωνε την γυναικεία μήτρα. Όπως μπορείτε να δείτε στην φωτογραφία (εικόνα >24), πρόκειται για απεικόνιση που καταγράψαμε στα ανάγλυφα αρχαίων λατομείων. 

Εντούτοις, ο συνδυασμός των συμβόλων σε αυτά τα ανάγλυφα, κυρίως το κλαδί δένδρου που προβάλλει από την μήτρα στην εικόνα, μας οδηγεί στην πεποίθηση ότι το σύμβολό της περικλείει μια πολύ σημαντικότερη  έννοια, που δεν περιορίζεται απαραιτήτως στο γυναικείο φύλο. Αντιθέτως, θα θέλαμε να το τοποθετήσουμε σε μια θέση ανάλογη εκείνης του συμβόλου σίτουλα, το οποίο σχετίζεται με το γυναικείο φύλο, και να προτείνουμε την πιθανότητα να συνδέεται με ένα πιο θεϊκό μήνυμα, που λογικά έχει σχέση με μία από τις ισχυρότερες μητέρες-θεές και εκφράζει έναν συνδυασμό προστασίας και γονιμότητας. Όχι για εκείνους που εργάζονταν στα λατομεία αλλά σε ένα πιο συμπαντικό, φυσικό επίπεδο.

Ας αφήσουμε τώρα την σύγκριση με τα φυλακτά και ας εξετάσουμε μερικά επιλεγμένα ανάγλυφα λατομείου. Ένα από τα κυριότερα σύμβολα που διακρίνουμε σε αυτά είναι η τράπεζα προσφοράς. Στην απλούστερη απεικόνισή της είναι ένα ορθογώνιο τραπέζι με ανοικτό ή κλειστό «στόμιο» με κατεύθυνση προς τα κάτω. Αν και το τραπέζι αυτό εμφανίζεται κυρίως μεμονωμένα ως σχέδιο, το συναντούμε περιστασιακά σε ομάδες στενά συνδεδεμένες με κερασφόρους βωμούς, γεγονός που υποδηλώνει θρησκευτική έννοια (εικόνα >25). Μια πολύ συνηθισμένη λεπτομέρεια είναι αυτή που μπορείτε να δείτε επάνω στην τράπεζα προσφοράς. Θυμίζει ηλιακό δίσκο και κέρατα αγελάδας, ή το επάνω μέρος και τα χερούλια ενός βάζου σίτουλα. Μόλις 
τελευταία μπορέσαμε να αποδείξουμε ότι αυτή η λεπτομέρεια αντιπροσωπεύει τον φτερωτό ηλιακό δίσκο που απεικονίζεται 
στους περισσότερους Αιγυπτιακούς ναούς.

Προτιμούμε την χρήση του όρου «τράπεζα προσφοράς», στηριζόμενοι σε δείγματα που προσέξαμε σε άλλα τμήματα του κύριου χώρου του λατομείου, τα οποία έδειχναν λατρευτικά αντικείμενα τοποθετημένα στο κέντρο τραπεζιού, σε συνδυασμό με την προφανή ομοιότητα του σχήματος αυτού με φυσικά τραπέζια και εκείνα που απεικονίζονται σε φυλακτά. Είναι πολύ σημαντικό να προσδιορίσουμε το είδος αυτών των σχεδίων, συγκρίνοντάς τα με γκράφιτι που συναντώνται (για παράδειγμα) στα βουνά του Θιβέτ, τα οποία περιγράφουν ο Χάουαρντ Κάρτερ και οι υποστηρικτές του ως «ταφικά» (εικόνες αριστερά). Θα μπορούσε κανείς να υποστηρίξει αυτήν την υπόθεση για δείγματα που συναντώνται σε περιοχές πολύ κοντά σε κοιμητήρια, αλλά η τοποθεσία και η εξαιρετικά απλή δημιουργία της πλειοψηφίας αυτών των χαραγμένων συμβόλων υποδεικνύουν μια μεταγενέστερη εποχή, γεγονός που αμφισβητεί τον χαρακτηρισμό τους ως ταφικά. Παρατηρήσαμε το ίδιο αυτό σύμβολο σε τοίχους ναών (για παράδειγμα στον Ναό του Άκορις στο Καρνάκ) και σε επιφάνειες βράχων. Βασισμένοι στα δείγματα που συναντήσαμε, θεωρούμε ότι είναι προφανής η θρησκευτική ή προληπτική-δεισιδαιμονική τους σημασία.

Ένα άλλο συνηθισμένο σύμβολο είναι η κλεψύδρα . Πρόκειται για ένα από τα πιο συχνά εμφανιζόμενα σύμβολα επάνω σε εξορυγμένα τμήματα βράχων, και για ένα από τα γενικότερα γκράφιτι σχέδια σε ολόκληρη την Αίγυπτο. Προτιμήσαμε να το αποκαλέσουμε κλεψύδρα σύμφωνα με την πρόσφατα αναγνωρισμένη κύρια λειτουργία του, αν και δίχως να προκαθορίσουμε την αρχαία σημασία του. Παρότι έχει καταγραφεί ως μεμονωμένα εμφανιζόμενο σχέδιο, συναντάται συχνότερα μαζί με ένα άλλο ή με μια ομάδα σχεδίων, κυρίως με καμάκια.

Καταφέραμε να εντοπίσουμε την κλεψύδρα ως μεμονωμένο σχέδιο σε διάφορες τοποθεσίες της Αιγύπτου, χαραγμένο σε τοίχους ναών, τάφων, προσόψεις βουνών και λατομείων, καθώς και σε βραχώδεις σχηματισμούς κατά μήκος εμπορικών διαδρομών στις ερήμους. Συχνά εμφανίζεται σε μαγικά φυλακτά ως ένα από τα δευτερεύοντα σχέδια.

Η γενική  λειτουργία και σημασία της κλεψύδρας είναι άγνωστη. Έχει ταξινομηθεί ως θρησκευτικό σύμβολο, ως διπλός πέλεκυς ή λάβρυς, ή απλά ως ένα από τα πολλά μη συμβολικά τεκτονικά σχέδια. Εντούτοις, όταν αναλύσαμε τα ανάγλυφα του ναού του Λούξορ, μας φάνηκε ότι το σύμβολο θα μπορούσε να είχε χρησιμοποιηθεί ως είδος θεραπευτικής επίδρασης. Όπως μπορείτε να δείτε στην εικόνα, η στήλη έχει υποστεί θραύση και στην συνέχεια επεξεργασία με σμίλη ώστε να επισκευαστεί η επιφάνειά της, και πιθανόν να ετοιμαστεί για νέα διακόσμηση. Στην πλειοψηφία των περιπτώσεων, μια κλεψύδρα είχε χαραχθεί επάνω στην εκ νέου διακοσμημένη επιφάνεια και η στήλη έμεινε έτσι χωρίς άλλη επισκευή. Σας αφήνω να σκεφθείτε μόνοι σας: θα μπορούσε να είχε χαραχθεί η κλεψύδρα ως είδος θεραπευτικού φυλακτού επάνω στην ιερή λίθινη στήλη, προκειμένου να επιδιορθώσει την φθορά της;  

Ένα άλλο συνηθισμένο σύμβολο είναι τα ανθρωπόμορφα σχήματα. Οι φιγούρες αυτές διαιρούνται σε αρκετές ποικιλίες, οι οποίες περιλαμβάνουν βασικές μορφές χωρίς άλλα πρόσθετα, μορφές επάνω σε άλογα ή καμήλες, άλλες που κρατούν ασπίδα και δόρυ, άλλες που κρατούν ένα ανκ ή στέκονται μπροστά από έναν βωμό κλπ (εικόνες δεξιά).

Είναι δύσκολο να προσδιορίσουμε το μήνυμα των ανθρωπομορφικών σχεδίων που δεν συνοδεύονται από πρόσθετα, χωρίς να έχουμε κάτι συναφές για να μας βοηθήσει. Εκείνες όμως που κρατούν δόρατα και ασπίδες, παρουσιάζουν ένα γενικό στυλ εμφάνισης που επικρατούσε κατά την Ελληνορωμαϊκή Περίοδο. Υποδηλώνουν μια κοσμική σύνδεση και την νίκη επάνω στο χάος, εμπεριέχουν επίσης μια αποτρεπτική (μαγική) λειτουργία και έχουν τοποθετηθεί στην επιφάνεια ως προστασία από τα δαιμονικά και μοχθηρά πνεύματα.

Οι ανθρωπομορφικές φιγούρες που ιππεύουν άλογα σχετίζονται με τον Ώρο, τον οποίο θεωρούσαν καταστροφέα των δαιμονικών δυνάμεων. Πρόκειται για μια εικονογραφική παράδοση που καταγράφηκε σε διάφορες περιοχές της Αιγύπτου και η οποία χρησιμοποιήθηκε στους πρώτους Χριστιανούς αγίους, όπως ο Άγιος Γεώργιος. Η παραπάνω ερμηνεία υποστηρίζεται από τοπικές επιγραφές που αναφέρονται στον Παχιμέσεν, τον προστατευτικό Αγαθοδαίμονα αυτών των λατομείων. Επιπλέον, μπορεί κανείς να συγκρίνει αυτές τις φιγούρες με απεικονίσεις του Αμπράξας, ή του Άρη ή άλλων μορφών  σε μαγικά φυλακτά, που φορούν την πανοπλία ενός Ρωμαίου λεγεωνάριου. 

Στο σημείο αυτό θα ήθελα να στρέψω την προσοχή σας σε ένα από τα σύμβολα που έχουμε  καταγράψει στην Σιλσίλα και σε μερικούς Ελληνορωμαϊκούς ναούς. Σχετικά με την εμφάνιση αυτών των ανάγλυφων, σε μερικά είναι πιο δύσκολο να προσδιοριστεί το σχήμα και η ταυτότητά τους από ό,τι σε άλλα.  Το σύμβολο που βλέπετε εδώ (εικόνα αριστερά), δεν έχει ποτέ έως τώρα προσδιοριστεί. Όπως μπορείτε όμως να δείτε, όχι μόνο δείχνει να συνδέεται με άλλα σύμβολα, αλλά συμπεριλαμβάνεται σε ένα σύνολο που υποδηλώνει με σαφήνεια μια θρησκευτική σχέση. Εδώ μπορείτε επίσης να δείτε δύο μορφές τοποθετημένες σε ένα καθαρά σχεδιασμένο ιερό, με το όνομα του Σέραπη γραμμένο στο πλάι. Όταν αναλύσαμε αυτό το σύμβολο, παρατηρήσαμε ότι υπήρχαν μερικές επιπρόσθετες λεπτομέρειες, όπως ένα μάτι και ένα φτερό, που υποδήλωναν την μορφή ενός πτηνού. Λαμβάνοντας αυτό το είδος εμφάνισης ως βάση θα θέλαμε να το σκεφθείτε, συγκρίνοντάς το με ένα άλλο που οι περισσότεροι από εσάς έχετε συναντήσει ή ακούσει. Θα μπορούσαν, πράγματι, δύο μυτερές πατούσες να αντιπροσωπεύουν χέλια ή φίδια, και σε συνδυασμό με το σώμα και το κεφάλι ενός πτηνού να απεικονίζουν μια από τις πλέον διάσημες μορφές των μαγικών φυλακτών, τον Αμπράξας; 

Ως συμπλήρωμα σε αυτήν την εργασία, σας δόθηκε ένας πίνακας με διάφορα δείγματα συμβόλων που καταγράφηκαν σε ένα μόνον λατομείο (παράδοση πίνακα). Όπως ανέφερα στην αρχή της ομιλίας μου, παλαιότεροι ερευνητές είχαν συνδέσει ή συσχετίσει αυτά τα σύμβολα με πραγματικά σχέδια λιθοξόων ή τεκτόνων, θεωρώντας ότι αντιπροσώπευαν τον ιδιοκτήτη του λατομείου, τον εργολάβο, μεμονωμένους εργάτες ή ομάδες εργατών. Ο όρος «τεκτονικά σχέδια» είναι όρος καθορισμένος, που στην αρχαία αρχιτεκτονική θα μπορούσε επίσης να υποδεικνύει έναν τρόπο προσδιορισμού της θέσης κάθε εξαρτήματος. Ως τέτοια, τα ανάγλυφα αναφέρονται επίσης ως «σημάδια τοποθέτησης», «σημάδια μεταφοράς», «σημάδια ύψους» ή «σημάδια βάθους», όροι που στο σύνολό τους αφορούν τα διάφορα στάδια μιας κατασκευής. Ένας από τους πρώτους αιγυπτιολόγους, ο Τζώρτζ Λεγκρέν, ανέπτυξε μιαν άλλη άποψη. Στηριζόμενος σε εκατό περίπου χαραγμένα σχέδια σε λατομεία του Ελ-Χος,  παρουσίασε μια θεωρία που σχετιζόταν με την γλωσσολογία. Πρότεινε να συνταυτιστούν τα ανάγλυφα με γλωσσολογικούς χαρακτήρες που συμβόλιζαν μια ξένη γλώσσα. Ο Σέλντον Γκόσλιν κατέληξε σε παρόμοιο συμπέρασμα, συγκρίνοντας τα ανάγλυφα της νήσου Ελεφαντίνης με γράμματα Κάρων.

Άλλη άποψη υποστηρίζει την θρησκευτική σημασία των ανάγλυφων, βασιζόμενη κυρίως στην συχνή εμφάνιση κερασφόρων βωμών, τραπεζών προσφοράς, και αντικειμένων που θα μπορούσαν να σχετίζονται με ιδιαίτερα λατρευτικά τυπικά. Μια άποψη σαν αυτήν παρουσίασε αρχικά ο Γουίλιαμ Σπήγκελμπεργκ, την οποία στήριξε σε συναφείς τοπικές και Ελληνικές επιγραφές, αναθηματικές κυρίως και θεοσεβείς λατρευτικές. Η σημασία των επιγραφών που έχουν διατηρηθεί σε αυτά τα λατομεία έχει θρησκευτική ή προληπτική φύση. Ο Χολτζ Γιάριτζ επίσης, υποστήριξε θρησκευτική λειτουργικότητα για ορισμένα από τα ανάγλυφα που παρατήρησε στην νήσο Ελεφαντίνη. Ωστόσο, η τελευταία αυτή άποψη έχει υπερκεραστεί από την γενικότερα αποδεκτή θεωρία για την σχέση τους με τεκτονικά σχέδια.   

Παρότι αναγνωρίζουμε ορισμένες εύλογες πρακτικές χρήσεις των ανάγλυφων, το υλικό σε αυτήν την μελέτη μας υποδεικνύει έως τώρα μια περισσότερο θρησκευτική ή προληπτική χρήση, μια εσωτερική φύση στην πιο θεμελιώδη σημασία της. Τα σύμβολα ανήκουν σε ένα πολύπλοκο σύστημα επικοινωνίας που μόνο λίγοι γνώριζαν. Συνδυάζει και αφομοιώνει εικονογραφικά στοιχεία από διάφορα αρχαία κείμενα και συστήματα εικονογράφησης της εποχής εκείνης. Κατά κύριο λόγο, οι κερασφόροι βωμοί και οι τράπεζες προσφοράς παρουσιάζουν μια σύνδεση με πρακτικές λατρευτικές τελετουργίες. Ενώ διάφορα σχέδια που περιλαμβάνουν καμάκια, τρίαινες, ηλιακούς σταυρούς, λωτούς, ήλιους και φυσικά γκράφιτι ζώων όπως τον Ώρο-πουλί, σκύλους και άλογα, εκφράζουν μια σχέση με Ελληνορωμαϊκές κοσμικές απεικονίσεις. Το Αιγυπτιακό ανκ αντιπροσωπεύει την ίδια την ζωή και συχνά συναντάται μαζί με μια Ελληνορωμαϊκή υδρία, ή τοποθετημένο σε μια τράπεζα προσφοράς. Η πλειοψηφία αυτών των συμβόλων μπορεί να παρατηρηθεί επίσης σε μαγικά φυλακτά, και μερικά σε παπύρους μαγείας. Θα πρέπει να εξετάσει κανείς την πιθανότητα ομάδες με τέτοια σύμβολα να αποτελούσαν ένα είδος μαγικών επικλήσεων, ξόρκια ή δοξολογίες.

Κατά κάποιο τρόπο, όλα τα καλλιτεχνικά έργα είναι αγκυροβολημένα σε εικόνες που αντανακλούν την ανθρώπινη ψυχή ή την κοινωνία της εποχής στην οποία ζει ο καλλιτέχνης. Αυτές οι εικόνες μπορούν να εκφράσουν το ιδεολογικό θεμέλιο επάνω στο οποίο στηρίζεται μια ολόκληρη κοινωνία. Με την σειρά της, κάθε κοινωνία περιέχει κωδικοποιημένες θέσεις πολιτικο-θρησκευτικών αρχών, τις οποίες μεταδίδει διαμέσου μιας γλώσσας από κώδικες ανθρώπινης κατασκευής. Στην προκειμένη περίπτωση, οι κώδικες απεικονίστηκαν με μια σειρά ανάγλυφων συμβόλων που συνδύαζαν στοιχεία γραπτού λόγου και εικονογραφίας.

Εκτός από τα ανάγλυφα των λατομείων, το υλικό του χώρου που τα περιβάλλει παρέχει ενδείξεις λατρευτικής φύσης. Όπως βλέπουμε στην οθόνη
 δίπλα σε ένα ανάγλυφο, οι επιγραφές περιέχουν μια θεμελιώδη θρησκευτική έννοια. Υπάρχουν επίσης ποικίλα δείγματα των αποκαλούμενων σχισμών των προσκυνητών, όπου κάποιος επισκέπτης έχει ξύσει την επιφάνεια δίπλα σε ένα σύμβολο για να εξάγει λευκή σκόνη, την οποία θα αναμείξει με υγρό για τους σκοπούς μιας τελετουργικής πράξης, ή για να την πάρει μαζί του. (εικόνα > 26). Έτσι, το ανάγλυφο σύμβολο γίνεται φορητό και κατά κάποιο τρόπο, ένα φυλακτό από μόνο του.  Πρόκειται για μια λατρευτική πρακτική που συνεχίζεται ακόμη σήμερα, την οποία έχουμε παρατηρήσει προσωπικά, και όπως  μπορείτε να δείτε, διακρίνεται καθαρά σε αυτήν την εικόνα (εικόνα >27).

Καθώς η θρησκευτική πρακτική εξελισσόταν προς την ατομική και περισσότερο ιδιωτική λατρευτική τελετουργία, παράλληλα με την «δαιμονοποίηση» στην διάρκεια της Ελληνορωμϊκής περιόδου της Αιγύπτου, είναι εύλογο οι φρουροί που υπηρετούσαν στην Σιλσίλα, να στράφηκαν προς κάποιον τοπικό ιερέα για προστασία, ή να χρησιμοποίησαν την δική τους προσωπική γνώση για φανταστικές λατρευτικές εικόνες και την σχετική λειτουργικότητά τους ((εικόνα >28). 

Έως εδώ, η μελέτη μας έχει ως αποτέλεσμα μερικά θεμελιώδη στοιχεία, που κατά κύριο λόγο ανήκουν σε ένα πολύπλοκο και κωδικοποιημένο σύστημα επικοινωνίας, γνωστό μόνο σε όσους διέθεταν το κλειδί της ερμηνείας του. Καθώς αυτό ισχύει στις περισσότερες γλώσσες, τα σύμβολα δείχνουν σαφείς σχέσεις με την σφαίρα της θρησκείας, ένα σύστημα δεισιδαιμονικής-προληπτικής πίστης, που μπορεί να συγκριθεί από πολλές απόψεις με εικόνες και χαρακτήρες που απεικονίζονται σε μαγικά φυλακτά. Σαν τέτοια, ακολουθούν τον θεμελιώδη ορισμό του εσωτερισμού.

Οι αρχαίοι πίστευαν ότι μια εικόνα χαραγμένη στο δάπεδο μπορούσε να έχει αποτρεπτική ενέργεια ίσης ισχύος με την αντίστοιχη εικόνα ενός φυλακτού. Οι αρχαίοι λένε ότι αν ένας άνθρωπος σταθεί επάνω σε μια τέτοια χαραγμένη εικόνα, μπορεί να έλθει σε επαφή με το πνεύμα μιας θεότητας ή ενός δαίμονα. Ο σκοπός ενός ανάγλυφου είναι ίδιος με εκείνον ενός φυλακτού. Εύλογα, το ίδιο ισχύει επίσης για τα ανάγλυφα των λατομείων. Έτσι, τα σύμβολα έχουν θρησκευτική φύση και ενσωματώνουν εσωτερικές αξίες. Σε ό,τι αφορά τον χαράκτη, τα σύμβολα εξυπηρετούσαν έναν συγκριμένο σκοπό και ενεργοποιούνταν συνειδητά από τον δημιουργό τους. Αυτή είναι η ουσία όλου του συμβολισμού στα πλαίσια της επίδρασής του ως εικονικός παράγοντας θεραπείας, και της προσωπικής καθενός ή συλλογικής ερμηνείας του συμβόλου.