Φόβος και Εαυτός: Παρατήρηση μιας Αιώνιας Σχέσης | Βασίλης Σκοπελίτης

Βασίλης Σκοπελίτης

Tα αποτελέσματα αρκετών ψυχολογικών ερευνών και παρατηρήσεων της ανθρώπινης συμπεριφοράς δείχνουν ότι ο φόβος είναι ένας μηχανισμός του νου, σύμφωνα με τον οποίο ο άνθρωπος αντιλαμβάνεται το κίνδυνο που υπάρχει σε διάφορες καταστάσεις που αντιμετωπίζει κατά την διάρκεια της ζωής του. Συμπερασματικά, ο φόβος είναι αυτός που μας προειδοποιεί όταν «κάτι» δεν πάει καλά, πάντα με βάση την ξεχωριστή αντίληψη του καθενός. Με αλλά λόγια ο φόβος είναι ένα μέσο προστασίας ή άμυνας του ανθρώπου. 

Τα συμπεράσματα άλλων ερευνών υποστηρίζουν ότι ο φόβος παρουσιάζεται ως ένα «συναίσθημα» που υποκινείται από το «άγνωστο». Ο γνωστός φόβος του άγνωστου. Όταν δεν γνωρίζουμε κάτι, είτε αντικείμενο είτε κατάσταση, τότε δημιουργείται φόβος που συνοδεύεται από νευρικότητα, επιθετικότητα, πανικό κλπ. Σαν παραδείγματα μπορούμε να δούμε τον τρόπο που μπορεί να αντιδρά κάποιος στο σκοτάδι, ή όταν κάνει κάτι για πρώτη φορά, ή ακόμα περισσότερο πως αντιδρά στην ιδέα του θανάτου. 

Όλες όμως οι έρευνες καταλήγουν στο συμπέρασμα ότι ο φόβος πηγάζει από τον ίδιο τον άνθρωπο, ως ένας μηχανισμός ή συναίσθημα - και όχι από κάποιον εξωτερικό παράγοντα. Για να γίνει αυτό κατανοητό ας δούμε το παράδειγμα του «σκύλου». Ένας τυχαίος σκύλος στο δρόμο μπορεί στους περισσότερους ανθρώπους να προκαλέσει φόβο, ιδιαίτερα μάλιστα αν είναι άγριος. Στη πραγματικότητα ο σκύλος δεν προκαλεί τίποτα. Στο μυαλό μας όμως δημιουργείται μια σειρά σκέψεων σχετικά με το τι μπορεί να συμβεί με αφορμή το σκύλο που έχουμε απέναντι μας. Το αφεντικό του σκύλου όμως δε κάνει παρόμοιες σκέψεις, δε φοβάται, γιατί απλά ο σκύλος είναι δικός του, τον γνωρίζει, έχει τη «γνώση» του σκύλου. Το αφεντικό γνωρίζει, ο ξένος όχι, όποτε ο δεύτερος φοβάται. Σε αυτή τη περίπτωση βλέπουμε το φόβο και σαν συναίσθημα, και σαν μηχανισμό που έχει προκληθεί από τον «άγνωστο» σκύλο, διότι ο ξένος σκέπτεται ότι ο σκύλος μπορεί να τον δαγκώσει, να τον τραυματίσει και να του προκαλέσει άλλες ζημιές, με συνέπεια να ενισχύεται ακόμα περισσότερο ο φόβος και να ενεργοποιεί τον μηχανισμό προστασίας που τον κάνει να απομακρυνθεί από τον σκύλο. Έτσι λοιπόν βλέπουμε τον φόβο να λειτουργεί ως συναίσθημα και ως μηχανισμός που μας κάνει να αντιλαμβανόμαστε τον κίνδυνο και να προστατευόμαστε από αυτόν. Ένα άλλο στοιχείο που παρατηρείται σε αυτό το παράδειγμα είναι πως όλα εξαρτώνται από τη «γνώση» του σκύλου. Εάν γνωρίζουμε όπως το αφεντικό, δεν φοβόμαστε, εάν δεν γνωρίζουμε, όπως στην περίπτωση του ξένου, φοβόμαστε. Είναι ο φόβος του άγνωστου. 

Ας σκεφτούμε όμως λίγο διαφορετικά. Όλα τα παραπάνω είναι κατανοητά και ο σκύλος μπορεί να αντικατασταθεί από δεκάδες αλλά ζώα, καταστάσεις ή ακόμα και ανθρώπους. Μήπως όλα αυτά είναι επίγνωση και όχι φόβος; Γνωρίζουμε τον κίνδυνο δεν σημαίνει ότι φοβόμαστε. Ο φόβος δεν είναι ο μηχανισμός άμυνας, είναι το ένστικτο που έχουμε όλοι, το ένστικτο της επιβίωσης και της προστασίας. Ο φόβος ίσως δεν είναι ούτε συναίσθημα. Δημιουργούμε τον φόβο, δεν τον αισθανόμαστε. Αυτό που συμβαίνει είναι ότι αισθανόμαστε τον κίνδυνο και δημιουργούμε φόβο. Τι πραγματικά λοιπόν είναι ο φόβος; Τι συμβαίνει τη στιγμή που βιώνουμε μια κατάσταση φόβου; Έχετε αναρωτηθεί αν συμβαίνει ακριβώς το αντίθετο από αυτό που νομίζουμε; Δηλαδή εάν το γνωστό είναι αυτό που μας δημιουργεί τον φόβο και όχι το άγνωστο; Τι συμβαίνει βαθειά μέσα στο νου μας την ώρα που παράγεται φόβος; Ερωτήματα που πρέπει να κάνουμε στον εαυτό μας, τις απαντήσεις των οποίων, μπορούμε να βρούμε βαθειά μέσα μας. 

Για να παρατηρήσουμε τι ακριβώς συμβαίνει ας εξετάσουμε μια συγκεκριμένη κατάσταση την οποία φοβόμαστε και είναι διαφορετική για τον καθένα μας. Γιατί ένα γεγονός ή μία κατάσταση μπορεί να μας προκαλέσει φόβο; Εάν παρατηρήσουμε μέσα μας θα δούμε ότι στην ουσία δεν κάνουμε τίποτα περισσότερο από το να αντιδρούμε ως προς το γεγονός ή τη κατάσταση. Υπάρχει η δράση του γεγονότος και η αντίδραση από την αντίθετη πλευρά, δηλαδή από εμάς και τον νου μας. Άρα μιλάμε για μια αντίδραση, ο νους αντιδρά στην εκδήλωση του γεγονότος ή της κατάστασης μπροστά του. Αρνείται να αποδεχτεί αυτό που συμβαίνει, ακριβώς όπως είναι, σαν γεγονός και τίποτα περισσότερο. Κανένα γεγονός δεν μπορεί να μας επηρεάσει παρά μόνο ο τρόπος με τον οποίο το αντιλαμβανόμαστε. Τη στιγμή της δράσης του νου -έναντι του γεγονότος- ενεργοποιείται ο μηχανισμός της μνήμης και η μνήμη εφόσον είναι η μοναδική πηγή πληροφοριών, με κριτήριο τις πληροφορίες αυτές κάνει τον νου να δημιουργήσει την άποψη, τη γνώμη και την αντίληψη για αυτό που συμβαίνει τώρα, στο παρόν. Όλες οι σκέψεις, τη στιγμή της πρόκλησης του φόβου, βασιζόμενες στο παρελθόν (μνήμη) προσπαθούν να εντυπώσουν τα πιθανά αποτελέσματα (μέλλον). Συνεπώς αυτό που συμβαίνει τώρα (παρόν) κάπου χάνεται, γιατί όλοι οι άνθρωποι έχουν βιώματα, εμπειρίες από το παρελθόν, το οποίο μέσω τη μνήμης καθορίζει τον τρόπο που αντιλαμβανόμαστε κάθε κατάσταση ή γεγονός που αντιμετωπίζουμε και την αντίδρασή μας σε αυτά. Το παρελθόν (βιώματα) μπερδεύεται με το παρόν (γεγονός ή κατάσταση) και ο νους παράγει σκέψεις που στην ουσία δεν υπάρχουν (μέλλον). Όλη αυτή η σύγχυση του νου, και η προσπάθεια του να αντιδράσει έχει ως αποτέλεσμα την διαστρέβλωση της πραγματικότητας, μιας πραγματικότητας που συμβαίνει τώρα, όχι στο παρελθόν ούτε στο μέλλον. 

Ένα παράδειγμα όσον αφορά την επίδραση της μνήμης στη πρόκληση του φόβου είναι το εξής: Ας δούμε το φόβο που έχουμε για το σκοτάδι. Φοβόμαστε γιατί δε βλέπουμε τίποτα, πως είναι όμως αυτό δυνατόν, αφού ακριβώς δε βλέπουμε τίποτα; Τι μας τρομοκρατεί αν δεν υπάρχει κάτι; Στη πραγματικότητα βλέπουμε, όχι με τα μάτια, αλλά με τον νου, μέσω της αυτόματης λειτουργίας της μνήμης που έχουμε από όλα όσα έχουμε ακούσει ή διαβάσει. Στον εγκέφαλο προβάλλονται εικόνες που προκαλούν φόβο, όπως του «μπαμπούλα» για τα παιδιά, ένα τέρας, φαντάσματα, και ένα σωρό ακόμα. Οπότε έχουμε κάποια σχετική γνώση για το τι μπορεί να κρύβεται στο σκοτάδι, φανταστική μεν, αλλά δεν παύει να είναι «γνώση», μια εικόνα σχηματισμένη στον νου. Όλα αυτά δεν έρχονται στη σκέψη από το πουθενά, τα έχουμε ακούσει ή τα έχουμε δει κάπου. Επομένως το σκοτάδι δεν είναι κάτι άγνωστο, έχουμε δημιουργήσει ένα σωρό πιθανές υπάρξεις με τη βοήθεια της μνήμης, δηλαδή του παρελθόντος. Με αυτό το παράδειγμα καταλαβαίνουμε ακόμα ότι ο φόβος για το «άγνωστο» δεν υφίσταται, διότι τελικά οι σκέψεις μας περιέχουν τις μέχρι τώρα συγκεντρωμένες πληροφορίες, τη «γνώση». Άρα μιλάμε για κάτι γνωστό, όχι άγνωστο. Όλη αυτή η διαδικασία έχει ως αποτέλεσμα ο νους να διαχωρίζεται από το γεγονός και να το βλέπει πλέον σαν κάτι ξεχωριστό από αυτόν, κάτι «έξω» από αυτόν. Σαν κάτι που πρέπει να συγκρουστεί μαζί του, να του επιτεθεί διότι νιώθει την απειλή, τον κίνδυνο. Σε αυτό ακριβώς το σημείο είναι που γεννιέται ο φόβος. Ο φόβος είναι η επίθεση, η σύγκρουση στον ίδιο μας τον εαυτό, εφόσον ο νους έχει κάνει τον διαχωρισμό μεταξύ της καθεαυτού πραγματικότητας και της πραγματικότητας που νομίζουμε ότι συμβαίνει, ή αλλιώς ο διαχωρισμός του παρατηρητή από το παρατηρούμενο. Έχουμε την ψευδαίσθηση της άμυνας ενώ στην πραγματικότητα είναι επίθεση προς τον ίδιο μας τον εαυτό. Επομένως πλέον μιλάμε για μια ψευδαίσθηση που δημιουργείται απόέναν νου εγκλωβισμένο στο παρελθόν. Ο φόβος είναι αυτός που μας κρατάει εγκλωβισμένους στον ίδιο μας τον εαυτό, και πόσο περίεργο είναι αυτό, αφού εμείς δημιουργούμε τον φόβο. Είναι πλέον ολοφάνερο το μέγεθος αυτής της ψευδαίσθησης, αρκεί να παρατηρήσουμε γύρω μας, με κριτήριο το διαχωρισμό που ο νους δημιουργεί, διαχωρίζοντας τον ίδιο από το φόβο. Νους και φόβος, (το εγώ και το μη εγώ) η πραγματικότητα και η ψευδαίσθηση, που στην ουσία είναι ένα πράγμα, μια ενότητα. Αυτός ο διαχωρισμός είναι που δημιουργεί την σύγκρουση ανάμεσα στις δυο πλευρές, ο νους νομίζει ότι είναι διαφορετικός από τον φόβο και μάχεται, με μοναδικό αποτέλεσμα να τρέφει ακόμα περισσότερο το φόβο. 

Αυτή η ψευδαίσθηση, του φόβου, είναι τόσο έντονη που πλέον είναι αποδεκτή από όλους μας, γιατί όλοι έχουμε φοβίες, οι οποίες είναι τα πρόσωπα του φόβου. Ο φόβος είναι ένας και μοναδικός, απλώς μας αρέσει να του δίνουμε πολλά ονόματα γιατί έτσι, κάθε φορά που δημιουργούμε φόβο μέσα μας με αφορμή κάποιο γεγονός/κατάσταση, έχουμε πολλές δικαιολογίες να πούμε στον εαυτό μας. Μια δικαιολογία για κάθε μορφή του φόβου. Κάθε μας αντίδραση και μια δικαιολογία. 

Το σημαντικότερο όμως από όλα είναι ότι όλο αυτό το παιχνίδι με το φόβο, μας έχει γίνει συνήθεια και οι συνήθειες μας αρέσουν γιατί μας δίνουν την αίσθηση (ψευδαίσθηση) της ασφάλειας. Όταν ζούμε με συνήθειες νιώθουμε βεβαιότητα, επειδή όλοι οι άνθρωποι κάνουν το ίδιο πράγμα. Κάθε φορά που κάνουμε την προσπάθεια να κόψουμε μια συνήθεια, ή να κάνουμε κάτι διαφορετικό από τους άλλους υπάρχει φόβος. Ο φόβος της μη αποδοχής από το περιβάλλον μας, το κοινωνικό, το εργασιακό, το οικογενειακό ακόμα και το περιβάλλον του ίδιου μας του εαυτού. Υπάρχει φόβος γιατί υπάρχει σύγκρουση, και όσο μεγαλύτερη η σύγκρουση τόσο μεγαλύτερος και ο φόβος. Εδώ μπορούμε να καταλάβουμε και γιατί μερικές συνήθειες είναι υπερβολικά δύσκολο να σταματήσουν. 

Ίσως πρέπει να αρχίσουμε να σκεφτόμαστε λίγο διαφορετικά, ίσως πρέπει να αναγνωρίσουμε τον φόβο και όχι να τον αντιμετωπίσουμε. Αναγνώριση του φόβου σημαίνει να αναγνωρίσουμε τον εαυτό μας, αυτό που πραγματικά είναι, όχι αυτό που νομίζουμε ότι είναι ή θα θέλαμε να είναι. Να κατανοήσουμε την διαδικασία της σκέψης και πως αυτή επηρεάζεται από την μνήμη. Το μπέρδεμα του παρελθόντος με το παρόν και το μέλλον δεν υφίσταται διότι αυτά είναι επινόηση του ανθρώπου, ο μόνος χρόνος που υπάρχει είναι τώρα, το παρόν. Αν δρούμε σύμφωνα με το παρελθόν, η αντίληψη μας βασίζεται σε αυτό και αποφασίζουμε για τις κινήσεις μας στο μέλλον. Τότε το παρόν που είναι; Το χάσαμε, και βρήκαμε το φόβο να γεμίσει το κενό. Μια ψευδαίσθηση με άσχημες συνέπειες για να «χαϊδευόμαστε» στις δυσκολίες τις ζωής. Δυσκολίες που εμείς οι ίδιοι δημιουργήσαμε.  

Παρατηρήστε την φύση και αναρωτηθείτε τι είναι δύσκολο στην φύση. Τα φυτά, τα ζώα που έχουν δυσκολία; Πουθενά. Όλα γίνονται με «φυσικό» τρόπο, καμιά φορά και εμείς χρησιμοποιούμε αυτόν τον όρο για να περιγράψουμε κάτι εύκολο, έγινε «φυσικά» χωρίς καμία δυσκολία. Το εύκολο και το δύσκολο είναι όροι επίσης που χρησιμοποιεί ο άνθρωπος στις διάφορες πράξεις στη ζωή του, και ο βαθμός δυσκολίας ή ευκολίας εξαρτάται από την θέληση που έχει καθένας. Σκεφτείτε λοιπόν τώρα, πόσες φορές έχουμε κάνει τα πράγματα δύσκολα επειδή φοβόμαστε; Πόσες φορές οφόβος έχει επισκιάσει την θέληση; Καταλαβαίνουμε πόση δύναμη έχουμε δώσει στον φόβο; Σε κάτι που είναι δημιούργημα ολότελα δικό μας. 

Το χειρότερο με το θέμα του φόβου είναι ότι οι επιπτώσεις που έχει στον άνθρωπο είναι καταστρεπτικές. Ο φόβος δεν είναι κάτι καινούργιο, υπάρχει από τότε που υπάρχει και ο άνθρωπος, που σημαίνει ότι όλο αυτό το διάστημα η ύπαρξη το φόβου καλλιεργείται από γενιά σε γενιά, από κοινωνίες σε κοινωνίες, και από έθνη σε έθνη. Ένα κύριο χαρακτηριστικό του ανθρώπου που φοβάται είναι ότι τη στιγμή εκείνη γίνεται ευάλωτος, αποσυντονίζεται από το περιβάλλον του και η μοναδική του έννοια είναι να ξεφύγει από τον φόβο (κάτι που είναι αδύνατον). Θα ακολουθήσει οτιδήποτε τον οδηγήσει μακριά από τον φόβο και τις περισσότερες φορές θα το κάνει χωρίς δεύτερη σκέψη. Για παράδειγμα εάν ένας υπάλληλος σε μια εταιρία θέλει να κάνει ένα σοβαρό παράπονο στον προϊστάμενο του και φοβάται να το κάνει για μεγάλο χρονικό διάστημα, διότι σκέπτεται ότι μπορεί να έχει άσχημες συνέπειες με πιθανότητα να χάσει τη δουλειά του, πάντα θα βρίσκει δικαιολογίες έτσι ώστε να αποφεύγει την επαφή του με τον προϊστάμενο του, ακόμα και αν το πρόβλημα του εξακολουθεί να υπάρχει. Στην καλύτερη περίπτωση Θα πάει, για παράδειγμα να αγοράσει ένα καινούργιο κινητό νέας τεχνολογίας έτσι ώστε να ξεχάσει για λίγο το πρόβλημα του. Στην χειρότερη περίπτωση θα γυρίσει στο σπίτι του παρέα με τον φόβο του και θα ξεσπάσει σε κάποιον άλλο άνθρωπο, θα γίνει βίαιος είτε σωματικά είτε ψυχολογικά. 

Για όσο μεγαλύτερο χρονικό διάστημα καταπνίγουμε τέτοιες καταστάσεις ο φόβος μέσα μας γίνεται όλο και μεγαλύτερος, και ανάλογα θα είναι και τα αποτελέσματα. Παρόμοια παραδείγματα υπάρχουν άπειρα, αρκεί να κοιτάξουμε τον κόσμο γύρο μας αλλά και εμάς τους ίδιους, τι κάνουμε όταν έχουμε άγχος ή νευρικότητα. Αυτός είναι ένας από τους λογούς που έχουμε γεμίσει τη ζωή μας με άπειρες μορφές διασκέδασης, με κύριο παράγοντα την τηλεόραση της οποίας το πρόγραμμα είναι πλέον γεμάτο με εκπομπές οι οποίες έχουν ως σκοπό να μας κρατούν απασχολημένους, να έχουμε κάτι να κάνουμε για να ξεφεύγουμε από την πραγματικότητα, τους φόβους μας. 

Ήταν αναμενόμενο μετά από ολόκληρες χιλιετίες παρουσίας του φόβου στην ανθρωπότητα να καταλήξει με τη μορφή «εργαλείου». Τόσο εξελιγμένου και μελετημένου πλέον, που «κάποιοι» αρέσκονται στο να το χρησιμοποιούν ως μέσο έλεγχου και καταστολής αφού ξέρουν πολύ καλά τα αποτελέσματα που έχει στον άνθρωπο και κατ’ επέκταση στην ανθρωπότητα. 

Νομίζω ότι λίγο πολύ όλα αυτά είναι κατανοητά και ότι όλοι μας θα ήταν καλό κάποια στιγμή να αρχίσουμε να σκεφτόμαστε διαφορετικά. Ούτος η άλλως ο τρόπος με τον όποιο έχουμε συνηθίσει να σκεφτόμαστε δεν μας οδήγησε πουθενά. Η κατάσταση της ανθρωπότητας είναι λίγο περίεργη. Δεν θέλω να μιλήσω για την «κρίση» και το περιβάλλον διότι δεν έχει νόημα. Εάν υπάρχουν προβλήματα στον κόσμο το γνωρίζουμε όλοι μας και ο κάθε ένας από εμάς το αντιλαμβάνεται όπως ξέρει. Το θέμα είναι να γνωρίσουμε την αντίληψη μας, να γνωρίσουμε την σκέψη μας και το βασικότερο όλων, να ανακαλύψουμε τον εαυτό μας από την αρχή. Έχουμε τόσες γνώσεις, πρόσβαση σε άπειρες πήγες πληροφοριών, για πράγματα και καταστάσεις της καθημερινότητας μας. Ξέρουμε πως παίζεται το ποδόσφαιρο, το μπάσκετ, τι επιδόσεις έχει το αυτοκίνητο μας, πώς να προγραμματίζουμε έναν υπολογιστή, πως να θεραπεύουμε σωματικές ασθένειες, φτιάχνουμε νέες χημικές ενώσεις. Η λίστα των ικανοτήτων μας είναι μεγάλη, αλλά ποσά ξέρουμε για τον εαυτό μας; Το σημαντικότερο όλων. Ο εαυτός. Αυτό προηγείται όλων, να ανακαλύψουμε τον εαυτό μας και τις δυνατότητες του. 

Η αυτογνωσία είναι το κλειδί που θα ανοίξει την πόρτα της πραγματικής ελευθερίας, και ένα άνθρωπος ελεύθερος δεν έχει να φοβηθεί τίποτα.

Άντληση πληροφοριών: 

• Krishnamurti, Jiddu,Το πεταγμα του Αετού, Εκδόσεις Καστανιώτη.

• Krishnamurti, Jiddu, Ελευθερια. Η Αρχή και το Τέλος, Εκδόσεις Καστανιώτη.

• Επικτητος / Λέμπελ, Σαρον, Η τέχνη του ζην, Εκδόσεις Πύρινος Κόσμος.