Εσωτερισμός, το Απόκρυφο και η Θεοσοφία - Μέρος Πρώτο | Τζέιμς Σαντούτσι

Τζέιμς Σαντούτσι
Τμήμα Συγκριτικής Θρησκειολογίας, Πανεπιστήμιο Καλιφόρνιας 

Η μελέτη του δυτικού εσωτερισμού είναι ένας πρόσφατος ακαδημαϊκός κλάδος. Παρ' όλα αυτά, όσο αόριστο κι ανείναι ένα θέμα όπως αυτό στο ευρύ κοινό, παίζει ένα καθοριστικό ρόλο στην Δυτική διανόηση, δημιουργία και πνευματική ζωή. Τα ονόματα των εξεχουσών σύγχρονων προσωπικοτήτων που συνέβαλαν και συμμετείχαν σε αυτή την παράδοση είναι πάρα πολλά για να τα αναφέρουμε, αλλά οι Ουίλιαμ Μπάτλετ Γέιτς, Ρίτσαρντ Βάγκνερ, Αύγουστος Στρίντμπεργκ, Έρικ Σατί, Άλμπαν Μπεργκ και Καρλ Γκούσταβ Γιουνγκ είναι μερικά μόνο από τα ονόματα που έρχονται στο μυαλό μου τώρα.

Ο όρος «εσωτερισμός» μπήκε στα Ευρωπαϊκά λεξικά αρκετά πρόσφατα, εμφανιζόμενος το 1742 ως επίθετο (ésotérique) στην εργασία του τέκτονα συγγραφέα, Λα Τιρσέ: Nouvelles obligations et statuts de la très vénérable corporation des franc maçons (1). «Εσωτερικό» και η ονομαστική του μορφή «εσωτερισμός» (2) είναι όροι που γενικά συνδέονται με μυστικότητα και μυστικά αντίστοιχα, και δεν μας εκπλήσσει το ότι είναι συχνά συνώνυμοι με το «απόκρυφο» και τον «αποκρυφισμό». Την εμφάνιση του όρου για πρώτη φορά στην Αγγλική γλώσσα (1883) στον τίτλο Εσωτερικός Βουδισμός, την πιστώνεται ένας Θεόσοφος, ο Α.Π. Σίννεττ, και σε αυτόν δίνουμε τα εύσημα για τον αγγλικό νεολογισμό. 

Ωστόσο, η έννοια είναι εντελώς ανεπαρκής, εάν θέλουμε να κατανοήσουμε το σύνολο του χώρου του εσωτερισμού. Μια προσέγγιση στο θέμα είναι να συνδέσουμε ή ακόμα και να εξισώσουμε τον εσωτερισμό με την Γνώση, «σωτήρια γνώση», έναν όρο που στη γενική του έννοια χρησιμοποιείται για την αναφορά στις βιωματικές και όχι στις ορθολογικές και διδακτικές μορφές γνώσης, κάτι που σύμφωνα με τον Ζυλ Κισπέλ, έναν από τους κορυφαίους ειδικούς στο Γνωστικισμό, βασίζεται σε μία περιγραφική «γλώσσα» που δημιουργεί συνειρμικά μια αισθητήρια εμπειρία.

Επομένως η Γνώση είναι μια «διαισθητική γνώση της αληθινής φύσης ενός ανθρώπου, του Θεού και του κόσμου, εκφραζόμενη μέσω μυθικών εικόνων» (3). Επιπλέον, αναφέρεται σε μια εμπειρική διαδικασία που περιέχει μια αφύπνιση στην αληθινή φύση του ατόμου πριν να κατακτηθεί από το «κακό» (4). Σύμφωνα με το έργο Στρωματείς (7.55)5: «Γνώσις…είναι ένα είδος ωρίμανσης του άνθρωπου σαν άνθρωπος. Συμβαίνει χάρη στην αντίληψη των θείων πραγμάτων... ...Μέσω αυτής, αποκτάται η πίστη και τελειοποιείται, και λέγεται ότι ο πιστός μπορεί να γίνει τέλειος μόνο με αυτό τον τρόπο… Πρέπει κανείς να ξεκινήσει από την πίστη και μεγαλώνοντας στην χάρη του Θεού, να αποκτήσει όσο περισσότερη από την γνώση Του είναι δυνατόν» (6). Η Γνώση, σαν μια σωτήρια αντίληψη, μπορεί να ερμηνευθεί ή  να εκδηλωθεί με διάφορους τρόπους: σαν Γνωστικισμός (7), Μανιχαϊσμός, Ερμητισμός, Ερμητισισμός, και στα γραπτά των Γιάκομπ Μπέμε, Γουίλιαμ Μπλέικ, και W.F. Χέγκελ για να αναφέρω κάποιους.

Η Γνώση βοηθά να εξηγηθούν οι υποκείμενες εικασίες από πολλές νέες και μη συμβατικές θρησκείες: το θέμα της Ξεχασμένης Αλήθειας, τα μονοπάτια που επιλέγονται για να αποκτηθεί ξανά αυτή η Αλήθεια, και η υποκείμενη εικασία ότι εμείς – οι αληθινοί εαυτοί μας – είμαστε ικανοί να επιστρέψουμε στη Πηγή μας: το Θείο. Αν και τέτοιες θρησκείες είναι χαρακτηρισμένες σαν «νέες» (νέες θρησκευτικές κινήσεις), υπάρχουν πολύ λίγες καινοτομίες ήνεωτερισμοί στις διδασκαλίες τους. Περισσότερο αντιπροσωπεύουν αρχαίες διαισθήσεις για την φύση του Θεού, του Κόσμου, και της ανθρωπότητας που εμποτίζουν όχι μόνο το Δυτικό πολιτισμό άλλα αντανακλώνται επίσης και σε άλλους πολιτισμούς.

Έτσι, πολλές από τις εκδηλώσεις της Γνώσης θα εμφανιστούν σε ξαναδουλεμένη μορφή σε αυτές τις μη συμβατικές θρησκείες όπως επίσης και οι γνωστικές τους θεμελιώσεις. Παρεμπιπτόντως, στη Δυτική πολιτιστική παράδοση ο Ζυλ Κισπέλ έχει τη γνώμη, ότι η Γνώση, μαζί με την Πίστη (όπως εκπροσωπείται από τις καθιερωμένες εκκλησίες) και το Αίτιο (αναφερόμενος στην ορθολογική παράδοση που ξεκινά από την Αρχαία Ελλάδα, και παίρνει τη σύγχρονη μορφή της στην επιστήμη), αποτελούν τα τρία βασικά στοιχεία στην Ευρωπαϊκή πολιτιστική παράδοση (8).

Όμως κάποιοι αναλυτές βλέπουν αυτή την επιρροή σαν επικίνδυνη. Ο ιστορικός των Θρησκειών, Καρλ Ράσκε, για παράδειγμα, θεωρεί ότι ο Γνωστικισμός [που χρησιμοποιείται εδώ με μία ευρύτερη έννοια από αυτή που γενικά αποδίδεται από ακαδημαϊκούς, άλλα δεν ορίζεται επαρκώς ποτέ από αυτόν], είναι μια αντικοινωνική κίνηση που επαναστατεί ενάντια στο χρόνο και την ιστορία (9).

Εκδηλώνεται σε πολλές κινήσεις και ανθρώπους από την αρχαιότητα έως το σύγχρονο κόσμο: στον Γερμανικό Ιδεαλισμό, τον Ρομαντισμό, τον Υπερβατισμό, τη Νέα Σκέψη, τον Εθνικό Σοσιαλισμό. Και ατομικά, μέσω των Καρλάιλ, Σοπενάουερ, Μπέργκσον, Νίτσε, Στάινερ, Γκουρτζίεφ, Ουσπένσκι και Έσσε. 

Κάποιος επίσης μπορεί εύκολα να εντοπίσει μια προκατάληψη εναντίον του Δυτικού εσωτερισμού στην σύγχρονη Ευρώπη και στην Αμερική εξαιτίας των παρατηρούμενων αιρετικών διδασκαλιών (από την εκκλησία) και εξαιτίας των υποτιθέμενων αντιθέσεων στην επιστημονική μεθοδολογία. Αυτό που έχει σημασία εδώ δεν είναι μόνο μια διαφωνία μεταξύ αυτών των οργανώσεων που έχει σχέση μόνο με τον ορθολογισμό και/ή την πίστη, ενάντια στις γνωστικές κινήσεις, άλλα και ο ασταθής ισχυρισμός ότι η ίδια η Γνώση σαν ένας εφικτός τρόπος γνώσης είναι άκυρος.

Δεν αποτελεί έκπληξη το ότι οι δυνάμεις του ορθολογισμού και της πίστης που εκδηλώθηκαν από την επιστήμη και την Εκκλησία στην Δυτική ιστορία, μπορεί να έχουν μια ασαφή άποψη για κινήσεις βασισμένες στη Γνώση. Ως τέτοιες, αυτές οι κινήσεις παίρνουν θέση μειονοτήτων με όλες τις συνακόλουθες εκδηλώσεις στις οποίες οι μειονότητες εξωθούν την πλειονότητα του πληθυσμού, που ποικίλουν από ανάρμοστες, ασήμαντες, απειλητικές και σε πιο ακραίες μορφές επικίνδυνες.

Η χρήση του όρου Γνώσις γίνεται σύμφωνα με τον τρόπο που κατανοεί τον όρο ο Κισπέλ, δηλαδή, σαν υπερ-ιστορική, συμπαντική. Είναι, όπως αναφέρεται παραπάνω, σχετική ή ακόμα και ίση με τον εσωτερισμό. Η μεθοδολογία της παρουσίασης του Κισπέλ είναι κατά κάποιο τρόπο αφηρημένη, όμως από μία ακαδημαϊκή σκοπιά, μία ιστορική προσέγγιση παρουσιάζει ίσως μία πιο ακριβή και ευθυγραμμισμένη προσέγγιση. Ένας ακαδημαϊκός που έχει αφιερώσει σχεδόν όλη την ακαδημαϊκή του ζωή στην μελέτη του εσωτερισμού είναι ο Γάλος Αντουάν Φεβρ (10). Σε αρκετά βιβλία και άρθρα, ο Καθηγητής Φεβρ ανέπτυξε μια κατανοητή ερμηνεία του Δυτικού Εσωτερισμού, τα χαρακτηριστικά του, και τα ρεύματα και τις έννοιες που σχηματίζουν αυτή την παράδοση. Σύμφωνα με τον Δρ. Φεβρ, ο εσωτερισμός «αναφέρεται σε ένα σύνολο πνευματικών ρευμάτων της σύγχρονης Δυτικής ιστορίας που μοιράζονται μία συγκεκριμένη αίσθηση οικειότητας, όπως και τον τρόπο σκέψης που αποτελεί τον κοινό παρονομαστή.» (11)

Συνεχίζεται...

(1). Jean-Pierre Laurant, L.Ésotérisme (Παρίσι: Les Éditions du Cerf,1993), 12. Το ουσιαστικό «ésotérisme» εμφανίζεται πρώτη φορά το 1828
(σελίδα 7).
(2). Που εμφανίζεται το 1828 στο βιβλίο του Ζαν Ματέρ L’Histoire critique du gnosticisme et de son influence. Δείτε Ibid., 40-41.
(3). Wouter Hanegraaff, «On the Construction of ‘Esoteric Traditions’» στο βιβλίο Western Esotericism and the Science of Religion, με την επιμέ-
λεια του Αντουάν Φεβρ και του Βούτερ Χάνεγκρααφ (Leuven: Peeters, 1998): 60
(4). Ibid., 20. Το Κακό είναι ένας όρος που μπορεί να χρησιμοποιηθεί με πολλούς τρόπους. Μπορεί ανα αναφέρεται σε ηθικά ελαττώματα, φυ-
σικές ή πνευματικές δοκιμασίες, ή σε μία ακραία μορφή που ξεπερνά την ανηθικότητα ή την ατέλεια. Η διαφορά μεταξύ του ηθικού ελαττώματος
(να είσαι «κακός») και του ακραίου κακού μπορεί να φανεί στην ικανότητα να συγχωρούμε. Στη προσωποιημένη του μορφή, το κακό εμφανίζεται
στις Αβρααμικές θρησκείες και τον Ζωροαστρισμό σαν το Σατανά. Δεν μπορεί κανείς να βρει μία τέτοια ακραία σύλληψη του κακού στο Βουδισμό,
παρά την εξομοίωση του Μάρα με το Σατανά. 
(5). Antoine Faivre και Jacob Needleman,Modern Esoteric Spiritualism (NY: Crossroad Publishing Co., 1992), 16.
(6). Με άλλα λόγια, η πίστη αντικαθιστάται από τη Γνώση, ή για να το θέσουμε και διαφορετικά, η τελειοποιημένη πίστη δεν αντικαθιστά πια τη Γνώση με την ελπίδα.
(7). Ο Γνωστικισμός, αντίθετα από τη Γνώση,αναφέρεται σε ένα συγκεκριμένο κίνημα στους αρχαίους κόσμους που εκδηλώνει τη γνώση. Διδάσκει μία δυαδική φιλοσοφία που αποτελείται από δύο δημιουργούς: έναν αληθή και έναν ψευδή. Ο ψευδής, γνωστός ως Δημιουργός, κρατά τα πνεύματα στο κόσμο της ύλης και μακριά από το θείο φως. Αυτή γνώση που μπορεί να απελευθερώσει τα πνεύματα από την ύλη, είναι γνωστή ως Γνώσις. Εκδηλώνεται με εικόνες και σύμβολα και μεταβιβάζεται μέσα στους αιώνες. Christopher McIntosh, «The Rosicrucian Legacy,» στο βιβλίο The Rosicrucian Enlightenment Revisited, με την επιμέλεια του Ralph White (Hudson, NY: Lindisfarne Books, 1999), 251. 
(8). Ibid., 19. Αυτό βρίσκεται στο βιβλίο του G. Quispel Gnosis: De deerde component van de Europese cultuurtraditie (Utrecht 1988), 9.
(9). Ibid., 37 και 60. Αυτή η άποψη εμφανίζεται στο βιβλίο, The Interruption of Eternity: Modern Gnosticism and the Origins of the New Religious Consciousness (Chicago 1980).
(10). Ο Αντουάν Φεβρ είναι, από το 1979, Directeur d’Études at the École Pratique des Hautes Études, Section des Sciences Religieuses (Religious Studies), Sorbonne, όπου κατέχει την έδρα της Ιστορίας των Εσωτερικών και Μυστικιστικών Ρευμάτων στη Μοντέρνα και Σύγχρονη Ευρώπη. 
(11) «Questions of Terminology Proper to the Study of Esoteric Currents in Modern and Contemporary Europe», στο βιβλίο Western Esotericism and the Science of Religion, 2.